Ustawa wprowadza nową instytucję zwolnienia podatkowego dla spadkobierców przedsiębiorstwa. Od dnia 25 listopada 2018 r. spadkobiercy (w tym zapisobiercy windykacyjni) przedsiębiorstwa są zwolnieni z podatku od spadków i darowizn w zakresie dziedziczonego przedsiębiorstwa. Zwolnienie to dotyczy wszystkich spadkobierców i zapisobierców bez względu na to czy stanowią oni najbliższą rodzinę przedsiębiorcy, czy też nie.

Nowa ustawa przewiduje również instytucję zarządcy sukcesyjnego, który posiadałby uprawnienie do prowadzenia przedsiębiorstwa zmarłego przedsiębiorcy aż do czasu zakończenia postępowania spadkowego. Ustawodawca przewidział bardzo szeroko kontynuację działalności przedsiębiorstwa mimo śmierci przedsiębiorcy. Warunkiem takiej kontynuacji jest, że zostanie powołany zarządca sukcesyjny. Może go powołać sam przedsiębiorca lub też zgodna decyzja spadkobierców o ile zapadnie w ciągu dwóch miesięcy od śmierci przedsiębiorcy.

Firmy rodzinne to podstawa ekonomii nie tylko w Europie, gdzie historia familijnych biznesów sięga często kilku pokoleń, ale również i w Polsce, w której zmiany ustrojowe po roku 1989 doprowadziły do uwolnienia gospodarki i rozkwitu wielu przedsiębiorczych inicjatyw. Dziś trudno nie zauważyć ich wkładu w tworzenie nowych miejsc pracy, wpływu na eksport i na rozwój gospodarki naszego kraju. Liczba zarejestrowanych w CEIDG osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą, wynosi obecnie ponad 3,6 mln osób.

Ponad 60% firm rodzinnych pozostaje pod zarządami swoich właścicieli. Jeżeli takie osoby zakładały swoje biznesy w latach 90-tych to obecnie zbliżają się do wieku emerytalnego. Co w przypadku kiedy taka osoba umrze? Czy firma nadal będzie mogła funkcjonować? Co z umowami kredytowymi, leasingiem czy pracownikami?

Sukcesja, czyli proces przekazywania przedsiębiorstwa spadkobiercom, daje możliwość zadbania o interesy najbliższych, a także zachowania trwałości przedsiębiorstw odzwierciedlających wartości rodzinne, jeszcze długo po odejściu założyciela. Proces zabezpieczenia majątku w sposób zgodny
z wolą sukcesora, polega na przygotowaniu aspektów prawnych, biznesowych, podatkowych oraz na zabezpieczeniu majątku.

Dotychczas kontynuowanie działalności gospodarczej przez sukcesora było skazane na przegranie, nie ze względów na brak doświadczenia w biznesie, ale przez kwestie prawne, uniemożliwiające dalsze prowadzenie firmy. Do głównych z nich należało: brak osoby uprawnionej do reprezentacji, wygaśnięcie umów o pracę i pełnomocnictw, wygaśnięcie lub brak faktycznej możliwości wykonywania umów cywilnoprawnych związanych z funkcjonowaniem przedsiębiorstwa, wygaśnięcie koncesji, licencji i zezwoleń, brak możliwości posługiwania się NIP-em i REGON-em.

Wychodząc naprzeciw tym problemom, 25 lipca 2018 r. Prezydent RP podpisał ustawę z 5 lipca 2018 r. o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej („Ustawa” lub „Ustawa o zarządzie sukcesyjnym”), której większość przepisów weszło w życie z końcem listopada 2018 r.

Celem Ustawy jest rozwiązanie wielu dotychczasowych problemów związanych ze śmiercią przedsiębiorcy prowadzącego jednoosobową działalność gospodarczą.

Ustawa o zarządzie sukcesyjnym reguluje zasady tymczasowego zarządzania przedsiębiorstwem przedsiębiorcy będącego osobą fizyczną po jego śmierci, a także zasady kontynuowania działalności gospodarczej prowadzonej przy użyciu tego przedsiębiorstwa. Należy mieć jednak na uwadze, że ustawa nie dotyczy rolników prowadzących działalność stricte rolniczą.

Po śmierci przedsiębiorcy jego mienie stanie się przedsiębiorstwem w spadku i obejmie składniki niematerialne i materialne, przeznaczone do wykonywania działalności gospodarczej przez przedsiębiorcę, stanowiące mienie przedsiębiorcy w chwili jego śmierci.

Wprowadzona instytucja zarządcy sukcesyjnego (zwanego również „prokurentem mortis causa”) zapewni uprawnienie do prowadzenia przedsiębiorstwa zmarłego przedsiębiorcy przez odpowiednią osobę aż do czasu zakończenia postępowania spadkowego, trwającego maksymalnie do 2 lat. W wyjątkowych przypadkach, sąd będzie mógł przedłużyć czas zarządu nawet do lat 5. Co do zasady, zarząd sukcesyjny wygaśnie z momentem podziału spadku.

Ustawa przewiduje możliwość powołania zarządcy sukcesyjnego zarówno przed, jak i po śmierci przedsiębiorcy. W pierwszym przypadku, zarządca może zostać powołany już przez samego przedsiębiorcę, w formie pisemnej pod rygorem nieważności. Należy również jednak wskazać, iż prokurent, powołany na podstawie odpowiednich przepisów Kodeksu cywilnego, może bezpośrednio po śmierci przedsiębiorcy stać się zarządcą. W drugim przypadku, zarządcę ustanowić mogą również określeni w Ustawie spadkobiercy. Wymagana jest tu już jednak forma aktu notarialnego i zachowanie terminu dwóch miesięcy od dnia śmierci przedsiębiorcy.

Zarządca sukcesyjny działa w imieniu własnym, lecz na rachunek właściciela przedsiębiorstwa w spadku. Poza tym zarządca sukcesyjny:

  • posługuje się w obrocie NIP-em i firmą (nazwą) przedsiębiorcy z oznaczeniem „w spadku”,
  • samodzielnie zarządza przedsiębiorstwem w spadku w sprawach bieżących,
  • działa w imieniu własnym (posługuje się w obrocie swoim nazwiskiem) ale na rachunek właścicieli przedsiębiorstwa w spadku. To oni odpowiadają za zobowiązania związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa w spadku,
  • wykonuje prawa i obowiązki pracodawcy oraz umowy związane z przedsiębiorstwem – po złożeniu odpowiednich dokumentów,
  • może korzystać z firmowego konta przedsiębiorcy,
  • rozlicza podatki na takich zasadach jak przedsiębiorca,
  • reguluje inne zobowiązania,
  • bierze udział w procesach cywilnych i innych postępowaniach.

Zarządca nie ponosi odpowiedzialności za cywilnoprawne zobowiązania zaciągnięte na rachunek właściciela przedsiębiorstwa w spadku. Ponosi jednak odpowiedzialność za szkodę jaką wyrządzi w skutek nienależytego wykonywania swoich obowiązków. W niektórych sytuacjach może odpowiadać za zobowiązania podatkowe i ZUS (jeśli egzekucja z innych źródeł będzie bezskuteczna).

Ważniejsze rozwiązania wprowadzone Ustawą:

Umowy z kontrahentami

Umowy handlowe podpisane przez zmarłego przedsiębiorcę nie wygasają z powodu jego śmierci. Jeżeli zarządca sukcesyjny został powołany przez przedsiębiorcę, może on płynnie kontynuować ich wykonywanie. Jeśli przedsiębiorca nie powoła zarządcy – każda ze stron umowy może powstrzymać się od jej wykonania do czasu ustanowienia zarządu sukcesyjnego. W umowie można jednak inaczej uregulować skutki śmierci przedsiębiorcy.

Jeśli zarząd nie został ustanowiony, do czasu jego ustanowienia wykonanie umów jest wstrzymane, nie będą naliczane odsetki i kary umowne.

Kwestie pracownicze

Jeśli przedsiębiorca wpisze do CEIDG zarządcę sukcesyjnego, wówczas śmierć tego pierwszego nie wpłynie na sytuację pracowników. Wszystkie obowiązki pracodawcy w firmie płynnie przejmie zarządca sukcesyjny. Umowy wygasają dopiero z dniem wygaśnięcia zarządu sukcesyjnego (maksymalnie 2 lata) albo z okresem ich obowiązywania.

Jeżeli zarząd sukcesyjny nie został ustanowiony przez przedsiębiorcę, to umowy wygasają w ciągu 30 dni od śmierci przedsiębiorcy. W tym okresie następca prawny (osoba uprawniona do tzw. czynności zachowawczych) albo zarządca powołany niedługo po śmierci przedsiębiorcy, może zawrzeć z pracownikiem porozumienie o kontynuowaniu stosunku pracy. Jeśli zarządca zostanie powołany po 30 dniach od śmierci przedsiębiorcy, pracownik może zgłosić zamiar powrotu do pracy.

Rachunek bankowy

Zarządca sukcesyjny ma dostęp do kont firmowych (tj. do rachunków związanych z działalnością gospodarczą) w bankach lub w SKOK-ach. Rachunki te nie są przez bank lub kasę zamykane z chwilą śmierci przedsiębiorcy. Jeśli zarządcę powołał posiadacz rachunku, już od chwili jego śmierci z rachunku może korzystać zarządca sukcesyjny. Gdy natomiast zarządcę sukcesyjnego powołują następcy prawni przedsiębiorcy – zarządca ten ma dostęp do rachunków związanych z działalnością gospodarczą od chwili ustanowienia zarządu sukcesyjnego, czyli od momentu zgłoszenia zarządcy do CEIDG przez notariusza.

Podatki

Przedsiębiorstwo w spadku posługuje się dotychczasowym NIP, jest podatnikiem podatków: VAT, akcyzy, podatku dochodowego, podatku tonażowego, podatku okrętowego oraz podatku od gier hazardowych.

NIP

Numer NIP nie wygasa wraz ze śmiercią przedsiębiorcy. NIP przechodzi na przedsiębiorstwo w spadku do czasu wygaśnięciem zarządu sukcesyjnego, a jeżeli nie został ustanowiony, to wygasa po 2 miesiącach (wraz z upływem terminu przeznaczonego do powołania zarządcy sukcesyjnego).

PIT

Przedsiębiorstwo kontynuuje rozliczanie podatków na dotychczasowych zasadach.

VAT

Jeżeli zarząd sukcesyjny ustanowiono za życia przedsiębiorcy, po jego śmierci firma nie zostanie wykreślona z rejestru VAT. Zarządca sukcesyjny powinien jedynie zaktualizować zgłoszenie rejestracyjne (VAT-R) zmarłego przedsiębiorcy jako podatnika VAT.

Ustanowienie zarządu po śmierci przedsiębiorcy albo zgłoszenie kontynuacji prowadzenia przedsiębiorstwa powoduje przywrócenie rejestracji w VAT (warunkiem jest złożenie zaległych deklaracji).

Akcyza

Jeśli przedsiębiorstwo chce kontynuować działalność na podstawie zezwoleń i innych decyzji akcyzowych, to konieczne jest powołanie zarządcy za życia przedsiębiorcy i przeniesienie decyzji. Przy pozostałych rodzajach działalności akcyzowej, nie ma konieczności uzyskania decyzji czy nowego wpisu do rejestru.

Podatek od spadków i darowizn

Od dnia 25 listopada 2018 r. spadkobiercy (w tym zapisobiercy windykacyjni) przedsiębiorstwa są zwolnieni z podatku od spadków i darowizn pod warunkiem, że:

zgłoszone zostanie jego nabycie naczelnikowi urzędu skarbowego (w ciągu 6 miesięcy od dnia uprawomocnienia się orzeczenia sądu, które stwierdza nabycie spadku, zarejestrowania aktu poświadczenia dziedziczenia lub wydania europejskiego poświadczenia spadkowego)

nabyte przedsiębiorstwo będzie prowadzone przez co najmniej 2 lata (dwuletni okres prowadzenia przedsiębiorstwa będzie zachowany także wtedy, gdy przedsiębiorstwo zostanie w całości wniesione jako wkład do spółki, a objęte w zamian udziały lub akcje nie zostaną zbyte przez 2 lata)   

Warunki te muszą być spełnione łącznie. 

Zwolnienie to obejmuje wszystkich spadkobierców (nie tylko osoby z pierwszej grupy) jeśli tylko spadkobierac jest obywatelem Polski, UE lub EFTA, bądź też jeśli zamieszkiwał on któreś z ww terytoriów. 

Zezwolenia, koncesje, wpis do rejestru działalności regulowanej

Zezwolenia i koncesje związane z przedsiębiorstwem nie wygasają automatycznie z powodu śmierci przedsiębiorcy.

Zarządca sukcesyjny może złożyć wniosek o potwierdzenie możliwości wykonywania decyzji (dotyczących zezwoleń czy koncesji). Na załatwienie tych formalności jest 3 miesiące od ustanowienia zarządu sukcesyjnego.

Jak wynika z powyższego, Ustawa o zarządzie sukcesyjnym gwarantuje przedsiębiorstwu zachowanie ciągłości działalności operacyjnej firmy, nie zaprzepaszczając przy tym jej dorobku, renomy i pozycji rynkowej budowanej przez lata. Warto jednak mieć przy tym na uwadze pewne ograniczenia czasowe i odpowiednio przygotować się wcześniej do ustanowienia zarządcy sukcesyjnego, tak aby przekazać mu całą odpowiednią, fachową wiedzę na temat prowadzonego przedsiębiorstwa.